Toen ik onderzoek deed naar de geschiedenis van de lutheranen in Breda kwam ik erachter dat Willem van Oranje als heer van Breda in 1566 had geprobeerd lutheranen en calvinisten met elkaar te verzoenen. De poging liep op niets uit want de leiders van beide groeperingen waren niet bereid om op het gebied van hun kerkelijke leer toegevingen te doen.
Het was voor mij aanleiding om me weer eens in de persoon van Willem van Oranje te verdiepen. Ik kwam er toen achter dat er eigenlijk geen recente wetenschappelijke biografie van de Vader des vaderlands bestond.
Die is er nu wel: René van Stipriaan schreef een biografie die lange tijd een standaardwerk zal blijven en die ook heel leesbaar is. Het is ook een moderne biografie in die zin dat de auteur heeft kunnen profiteren van de talloze historische documenten die tegenwoordig via allerlei databanken te raadplegen zijn, waaronder de correspondentie van Willem van Oranje, die alleen al zo’n dertienduizend brieven omvat.
De biografie beschrijft ook – zoals het hoort – het leven van Willem van Oranje en niet alleen maar de periode van de opstand tegen Spanje. Willem was veldheer in dienst van de Spaanse koning Filips II en lid van de Raad van State. Dit adviescollege werd in de loop van de tijd steeds vaker gepasseerd door de koning en de landvoogdes die namens hem de Nederlanden bestuurde.
Dat leidde tot een breuk die begint op het moment dat Willem verneemt dat Filips het protestantisme met wortel en tak wil uitroeien. Daarover was hij niet geraadpleegd. Hij is voor een meer tolerante godsdienstpolitiek. Zeker zo grievend is het voor hem dat hij niet was geïnformeerd over de plannen van de koning.
Dat zijn de kwesties die in de jaren daarna gaan spelen en die leiden tot de Nederlandse Opstand. Met zijn charismatische persoonlijkheid, zijn diplomatieke gaven én met list en bedrog wist hij de oppositie tegen Filips II te verenigen. In september 1577 werd hij als een vorst onthaald in Brussel.
Maar al snel viel de coalitie uiteen. Radicale calvinisten kregen de overhand, steden en gewesten bleken niet bereid in de buidel te tasten om een leger op de been te brengen waarmee Willem de Spanjaarden kon weerstaan.
Van Stipriaan schetst hoe Willem steeds probeerde keuzes te vermijden, maar daardoor uiteindelijk het initiatief verloor. Het is tegelijkertijd het verhaal van het begin van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en daarmee van Nederland, het vaderland waarvan hij de vader wordt genoemd. Een uitkomst die hij zelf niet voor ogen had gehad toen hij het Spaanse gezag ging uitdagen.
Zijn poging om de Bredase calvinisten en lutheranen te verzoenen, kwam voort uit zijn tolerante opvatting over godsdienst. Tegelijkertijd probeerde hij steun te verwerven van de lutherse vorsten in Duitsland. Voor tijdgenoten waren zijn beweegredenen vaak duister – vandaar zijn bijnaam van Zwijger. Ook in deze biografie worden daar geen harde uitspraken over gedaan. Dat maakt dit boek zo boeiend: het is genuanceerd en daagt de lezer uit zelf een standpunt in te nemen.
Stipriaan René van. De Zwijger : Het Leven Van Willem Van Oranje. Amsterdam: Querido Facto; 2021.